Suzanne Klüver • 24 juli 2019

Informatief afval

Tussen het archeologische vondstmateriaal in Nederland zijn nog tal van interessante objecten te vinden die ons iets kunnen vertellen over de handel, productie en het gebruik van Delfts aardewerk. Ook in diverse museale collecties en tentoonstellingen vertellen deze archeologische objecten hun verhaal.

Archeologische vondsten

In de huishoudens van de 17de en 18de eeuw werden veel objecten van Delfts aardewerk gebruikt aan tafel en om het huis mee te decoreren. Als een stuk brak werd dit meestal weggegooid in beerputten of afvalkuilen op het erf van de woning. Archeologen stuiten vaak op deze afvalputten bij onderzoek van de bodem.

De meeste vondsten van Delfts blauw in de archeologie zijn kop en schotels en borden, in allerlei verschillende decors, motieven en kleuren. Maar uiteraard wordt er niet alleen huishoudelijk afval gevonden in de archeologie van Delft.

In deze stad werd sinds ongeveer 1581 het eerste aardewerk met tinglazuur gemaakt. In de periode tot aan 1876 zijn er ongeveer 34 verschillende plateelfabrieken in Delft geweest die heel veel aardewerk hebben gebakken. En ze produceerden ook afval.

Kwaartkoker

In de Delftse bodem wordt veel kapot productiemateriaal gevonden van diverse plateelfabrieken uit de 17de en 18de eeuw. Dit zogenaamde plateelbakkersafval, zoals een kwaartkoker uit de collectie van de Delftse archeologische dienst, compleet met pennen en een bord, vertelt veel over het maakproces van Delfts Blauw.

In deze koker werden de Delftsblauwe borden na het glazuren op pennen gestapeld om te voorkomen dat ze aan elkaar bakten. Daarnaast beschermde de koker de borden tegen vervuiling door as en gassen die het witte glazuur konden verkleuren.

Deze kwaartkoker is ooit weggegooid als afval en wordt nu gekoesterd als informatief museumstuk.

Van afval naar kunst

Maar tijdens het bakken van Delfts Blauw kon er veel fout gaan. Voor het stoken van een oven vol Delfts Blauw was heel wat vakmanschap nodig.

Zo was onder andere de controle over de temperatuur van de oven van groot belang. Als de oven waarin Delfts Blauw werd gebakken te heet gestookt was, kon het keramiek en haar glazuur verbranden.

Maar ook de kwaartkoker, waarin de schotels werden gebakken, kon verbranden. Dan stortte de hele stapel borden of schotels in en werden ze als één object gebakken. Dit soort stukken werden beschouwd als afval en gestort in bijvoorbeeld een afvalkuil of een van de Delftse grachten.

Na ongeveer 325 jaar worden deze mislukkingen opgegraven door archeologen en tentoongesteld als uniek object.

Onbekend

Toch wordt er ook productieafval gevonden waar we vraagtekens bij kunnen zetten. We weten namelijk niet altijd wat het is, zoals bij een kleine groep met zogenaamde kleurproeven.

Dit zijn kleine, halfronde, schijfjes klei waarop de plateelbakker glazuur met pigmenten aanbracht om de kleuren te testen. Zo kon de producent zien hoe kleuren zich ontwikkelde tijdens verhitting in de oven, maar ook welke kleuren over elkaar heen gebruikt konden worden.

In plateelafval van werkplaats Het Gecroond Porselein is naast de vondst van dit soort kleurproeven ook een groep van ´porseleinen´ knoppen gevonden. Misschien gaat het hier om de productie van wandelstokknoppen, maar het kan hier ook om een experiment met verschillende kleimengsels gaan.

Hopelijk zal toekomstig archeologisch onderzoek hier meer informatie over onthullen. En wellicht heeft het Delftse bodemarchief nog heel veel nieuwe informatie voor ons in petto over de productie van ons mooie Delfts blauw!